توصیف مقتل ابومخنفیکی از مقاتل عاشورایی، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، اثر ابومخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی غامدی (۱۵۷ق) می‌باشد، در این مبحث به توصیف اجمالی آن پرداخته می‌شود. ۱ - پیشینه مؤلفابومخنف لوط بن یحیی ازدی کوفی، دیگر مقتل نویس قرن دوم است که با تدوین کتاب مقتل الحسین نام خود را به عنوان مشهورترین و در زمره قدیمی‌ترین مقتل نویسان در تاریخ ثبت کرد. اگرچه وی در خانوادهای با پیشینه شیعی (به معنای تشیع سیاسی و دوستدار اهل بیت) رشد و نمو کرده، تشیع خود او ثابت نشده است. نجاشی، رجالی شهیر شیعی، در اثر رجالی خود، از وی با عنوان شیخ اصحاب الاخبار بالکوفة و وجههم، یعنی استاد و چهره بزرگ اصحاب اخبار در کوفه، (و نه شیخ اصحابنا) یاد می‌کند که دلالتی بر تشیع وی ندارد. برخی از محققان، قرینه دیگری بر عدم تشیع او (به معنای تشیع اعتقادی) بیان کرده‌اند، و آن اینکه رجالیان غیر شیعی، او را متهم. «رافضی بودن» نکرده‌اند؛ اصطلاحی که آنان معمولا برای توصیف شیعیان اعتقادی به کار میبرند. ابن ابی الحدید نیز به شیعه نبودن او تصریح کرده است. برخی دیگر از رجالیان، معتقد به تشیع او هستند. دلیل آنها این است که برخی از رجالیان اهل سنت او را متهم به تشیع کرده‌اند. [۶]
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۲، ش ۹۹۹۲.
به هر حال، صرف نظر از مذهب او، با توجه به مدح نجاشی از وی، با جمله وکان یسکن الی ما یرویه؛ «آنچه را نقل می‌کرد، مورد اعتماد و پذیرش بود»، وثاقت او اثبات شدنی است.۲ - ویژگی‌های کتاب مذکورابومختف، صاحب آثار متعددی بوده که بیشتر آنها تک نگاری‌های مربوط به حوادث مهم قرن اول و دوم است. در میان این آثار، کتاب مقتل الحسین (علیه‌السّلام) او به لحاظ ویژگی‌های ذیل، جایگاه ویژهای یافته است: ۱. اهمیت موضوع؛ چرا که جریان کربلا همواره در قیاس با دیگر حوادث، موقعیت خاصی، به ویژه نزد شیعیان، داشته است. ۲. قرب زمانی مؤلف و تالیف به حادثه: ابومخنف، روایات این کتاب را گاه از شاهدان عینی و گاه با یک یا دو واسطه نقل کرده که نسبت به مقتل‌های تدوین شده در ادوار بعدی، امتیاز ویژهای است. ۳. توجه مورخان بعدی _اعم از شیعه و سنی_ به این اثر، و نقل تمام یا بیشتر روایات آن؛ از جمله توسط شاگردش هشام بن محمد بن سائب کلبی (۲۰۴ یا ۲۰۶ق) و سپس محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)، شیخ مفید (۴۱۳ق) و سبط بن جوزی (۶۵۴ ق). ۴. جایگاه مؤلف، که به تعبیر نجاشی، شیخ اصحاب الاخبار بالکوفة بوده و در تالیف تک‌نگاری‌های تاریخی ید طولایی داشته است. ۳ - زمان نگارش مقتل الحسیناما درباره زمان نگارش این مقتل، برخی از قراین حاکی از آن است که ابومخنف این مقتل را در دهه سوم قرن دوم نگاشته است؛ چنان که وی در خبر ورود مسلم بن عقیل به خانه مختار بن ابوعبیده ثقفی در کوفه می‌گوید که هم اکنون این خانه، خانه مسلم بن مسیب خوانده می‌شود و مسلم بن مسیب در سال ۱۲۸ قمری عامل یوسف بن عمر بر شیراز بوده است. همچنین یعقوبی می‌نویسد: پس از شهادت زید بن علی در سال ۱۲۱ قمری، شیعیان خراسان (یعنی عباسیان و علویانی که مخالف بنی امیه بودند) به جنب و جوش آمدند و پیروان بسیاری پیدا نموده، ظلم‌های بنی امیه و ستم‌هایی را که بر خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رفته بود، برای مردم بازگو کردند و یکی از کارهایی که بدان پرداختند، تدریس و مباحثه کتاب‌های ملاحم بود. [۱۰]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۲۶.
البته مقصود از این نوع کتاب‌ها، کتاب‌هایی در موضوع جنگ‌ها و نبردهای مسلمانان بود که از مصادیق بارز آن، مقتل‌ها و به ویژه مقتل امام حسین (علیه‌السّلام) به شمار میرفت. به نظر می‌رسد این، همان زمانی است که ابومخنف شرایط را برای نگارش مقتل امام حسین مناسب دیده و چنان که برخی از محققان گفته‌اند، تشویق و ترغیب ابومخنف توسط برخی از داعیان عباسی که در پی ترویج مثالب و مفاسد و جنایات بنی امیه بوده‌اند، و نیز ضعف و افول دولت بنی امیه که شرایط مناسبی را برای بیان ستم‌های آنان بر اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فراهم کرده بود، سبب شد که او اقدام به جمع آوری اخبار واقعه عاشورا و نگارش این مقتل کند. بنابراین می‌توان گفت که مقتل ابومخنف تقریبا همزمان با مقتل جابر بن یزید جعفی نگاشته شده است. متاسفانه این مقتل در گذر زمان مفقود شد و اگر گزارش‌هایی از آن در منابعی همچون تاریخ طبری، مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی، ارشاد شیخ مفید و تذکرة الخواص سبط ابن جوزی منعکس نمی‌شد، امروزه از این مقتل نیز، همچون بسیاری دیگر، جز نامی باقی نبود. البته ممکن است علت اصلی از بین رفتن چنین مقتلی، اقدام هشام بن محمد، شاگرد ابومخنف در انعکاس تمام یا بیشتر اخبار مقتل استادش در کتاب مقتل الحسین خود باشد، که این امر سبب شد مورخان و مقتل نویسان قرون بعدی، رفته رفته مقتل ابومخنف را به فراموشی بسپارند.۴ - گزارش‌های ابومخنف در گذر زماننکته دیگر در این باره آنکه تا حافظه تاریخ به خاطر دارد، هر امر و کار ارزشمندی در طول زمان، دچار صدمات و آسیب‌هایی شده است. مقتل ابومخنف نیز به سبب اعتبار و قدمت آن، از این آسیب مصون نمانده است. از این رو از قرن ششم به بعد، برخی از اخبار و نوشته‌ها را درباره حادثه عاشورا، که اعتبار چندانی هم نداشته‌اند، به ابومخنف نسبت داده‌اند و این امر تا بدانجا پیش رفته است که در قرون اخیر به سبب فقدان اصل کتاب مقتل الحسین ابومخنف، کتابی با همان عنوان، به وی نسبت داده‌اند که تفاوت‌های آشکاری بین آن و گزارش‌های ابومخنف در آثار فوق الذکر وجود دارد. افزون بر این، اثر یادشده مشتمل بر اغلاط فاحشی است. زمان نگارش چنین مقتل جعلی و محرفی به درستی روشن نیست؛ اما برخی از محققان، اثر یادشده را ساخته و پرداخته عصر صفوی دانسته‌اند. [۱۳]
میرشریفی، سید علی، ابومخنف و سرگذشت مقتل وی، ص۳۴، آینه پژوهش، ۱۳۶۹ش، ش ۲.
[۱۴]
امین، سید حسن، مستدارکات اعیان الشیعة، ج۶، ص۲۵۵.
گویا این اثر برای نخستین بار، در سال ۱۲۷۵ قمری به خط محمدرضا خوانساری در تهران به ضمیمه کتاب الملهوف و مهیج الاحزان چاپ سنگی شده است. [۱۵]
میرشریفی، سید علی، ابومخنف و سرگذشت مقتل وی، ص۳۸.
[۱۶]
امین، سید حسن، مستدارکات اعیان الشیعة، ج۶، صی ۲۵۷.
همچنین تا جایی که اطلاع داریم، اثر یادشده، یک بار به اردو و دو بار به فارسی ترجمه شده است. نخستین ترجمه فارسی آن، در سال ۱۳۳۲ به قلم محمدطاهر بن محمدباقر موسوی دزفولی و همراه با کتاب اخذ الثار فی احوال المختار، که این اثر نیز منسوب به ابومخنف است، در ۲۴۰ صفحه، و ترجمه دوم در سال ۱۴۰۵ قمری به ضمیمه همان کتاب در ۳۱۷ صفحه به چاپ رسیده است. [۱۷]
میرشریفی، سید علی، ابومخنف و سرگذشت مقتل وی»، ص۳۶.
[۱۸]
امین، سید حسن، مستدارکات اعیان الشیعة، ج۶، ص۲۵۶.
در سال‌های اخیر، اقداماتی برای بازسازی آثار ابومخنف صورت گرفته است که از جمله می‌توان به احیای مقتل وی توسط یکی از محققان معاصر، با عنوان وقعة الطف بر اساس گزارش‌های موجود از مقتل الحسین ابومخنف در کتاب‌های یادشده، اشاره کرد. (این مقتل به همت محقق محترم، محمدهادی یوسفی غروی از منابع اولیه جمع آوری و تحقیق شده و توسط مرکز انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین به چاپ رسیده است. همچنین چاپ جدید آن با اضافات و اصلاحات در سال ۱۳۸۵ شمسی توسط انتشارات مجمع جهانی اهل بیت (علیه‌السّلام) منتشر شده است.) همچنین پیش از وی، محقق دیگری اخبار ابومخنف را درباره قیام عاشورا و حوادث پس از آن، از جمله قیام توابین و مختار، از تاریخ طبری استخراج کرده و با افزودن تعلیقاتی بر آن، به غلط بر تمام آن، مقتل الحسین (علیه‌السّلام) ابومخنف، نام نهاده است. [۱۹]
ابومخنف، مقتل الحسین، تعلیق حسن غفاری، چاپ دوم، مؤلف، قم، ۱۳۶۴ش.
افزون بر این، محقق یادشده برخی اخبار هشام از راویانی مانند ابوهذیل، عمرو بن شمر، محمد بن سائب (پدر هشام) و عوانة بن حکم را در لابه‌لای اخبار ابومخنف آورده که از ارزش کار وی کاسته است.۴.۱ - نسخه‌های موجودنکته دیگر آنکه بر اساس گزارش برخی از محققان معاصر، چهار نسخه خطی از مقتل الحسین در کتابخانه‌های گوثه (شماره ۱۸۳۶)، برلین (شماره ۱۵۹، ۱۶۰)، لیدن (شماره ۷۹۲) و سنت پطرزبورگ (شماره ۷۸) موجود است که هرچند برخی از مستشرقان در انتساب این نسخه‌ها به ابومخنف تردید کرده‌اند، اما در اینکه این نسخه‌ها از قدمت خاصی برخوردار است، هیچ کس تردید نکرده است. [۲۸]
جعفری، سید حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخی، ص۲۵۴_ ۲۵۵، ترجمه سید محمدتقی آیت اللهی.
همچنین بنا بر گزارش محقق دیگری، میکروفیلم یک نسخه خطی دیگر، به نام مقتل الحسین ابومخنف در کتابخانه امبروزیانای شهر میلان ایتالیا به شماره f۲۳۳ موجود است که احراز قدمت آن، نیاز به بررسی دارد. این نسخه در سال ۱۳۱۱ قمری در بمبئی [۳۰]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۲۵۳، ترجمه به عربی: عبدالحلیم النجار.
و در سال ۱۳۴۳ قمری در نجف چاپ شده است. [۳۱]
فؤاد سازگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء دوم، ص۱۲۹، ترجمه به عربی: محمود فهمی حجازی.
افزون بر این، بروکلمان و سزگین، شماری از نسخه‌های مقتل الحسین را معرفی کرده‌اند. [۳۲]
فؤاد سازگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء دوم، ص۱۲۹.
[۳۳]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۲۵۳، ترجمه به عربی: عبدالحلیم النجار.
۵ - پانویس
۶ - منبعپیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۶۰_۶۵. رده‌های این صفحه : تاریخ زندگانی امام حسین | تاریخ نگاری | مقتل پیشوایی | مقتل جامع سیدالشهداء | مقتل نگاری | نهضت عاشورا
|